Jan Żychoń

---

Życiorys

Jan Żychoń to postać, której życie i działania wzbudzają wiele kontrowersji oraz zainteresowania. W młodym wieku, jako dwunastolatek, uciekł do Legionów, gdzie początkowo pełnił rolę pomocniczą a w 1916 roku trafił do kompanii szkolnej. Po pewnym czasie został zwolniony z powodu problemów zdrowotnych, jednak po roku wrócił do Legionów, gdzie szybko został internowany przez Austriaków.

W 1919 roku Żychoń został odkomenderowany do Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Jego zaangażowanie w wojnie polsko-bolszewickiej oraz w powstaniach śląskich poświadczają jego niezwykłe umiejętności i determinację.

W 1924 roku zyskał stopień porucznika (ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 roku oraz 482. lokatą) w 45. pułku piechoty Strzelców Kresowych. Tego samego roku przydzielono go ponownie do Oddziału II Sztabu Generalnego. Wkrótce potem, w 1927 roku, rozpoczął samodzielną działalność wywiadowczą na terenie Wolnego Miasta Gdańska, ubierając się w rolę referenta w Generalnym Komisariacie RP. W tym czasie Żychoń zreorganizował struktury wywiadowcze, które były nazywane „BIG” (Biuro Informacji Gdańsk).

Podczas swojej pracy w Gdańsku, Żychoń mieszkał w kamienicy przy Al. Grunwaldzkiej 117. Zauważyć należy, że w Roczniku Oficerskim z 1928 roku nie ma jego nazwiska, jednak w Roczniku Oficerskim z 1932 roku występuje już jako kapitan Sztabu Głównego WP ze starszeństwem od 1 stycznia 1927 roku oraz 59. lokatą.

W styczniu 1930 roku rozpoczął organizację nowej placówki wywiadu, znanej jako Ekspozytura Nr 3 Oddziału II SG w Bydgoszczy, która powstała z połączenia wcześniejszych placówek w Poznaniu oraz Gdańsku. Dnia 1 lipca 1930 roku ekspozytura oficjalnie zainaugurowała swoją działalność.

Jednym z najważniejszych osiągnięć Żychonia była „Akcja Wózek”. Polegała ona na masowej inwigilacji przesyłek pocztowych tranzytowych z Niemiec do Prus i Gdańska przez polskie Pomorze. Zakładała zorganizowane włamania do wagonów pocztowych, podczas których agenci przeglądali korespondencję, a także dokumentację związanych z wojskowym sprzętem transportowanym na tą trasie.

Raporty spływające od Żychonia spotykały się z dużym uznaniem; jednak jego życie prywatne oraz publiczny wizerunek, przejawiający się w nadużywaniu alkoholu oraz wystąpieniach w mundurze, przysparzały mu licznych negatywnych komentarzy.

W 1936 roku mianowano go majorem (ze starszeństwem od 1 stycznia 1936 oraz 63. lokatą w korpusie oficerów piechoty). We wrześniu 1939 roku był odpowiedzialny za ukrycie i zabezpieczenie archiwów bydgoskiej Ekspozytury Oddziału II. Niestety, dokumenty te zostały odkryte przez Abwehrę w Warszawie, na terenie Fortu Legionów przy ul. Zakroczymskiej.

Żychoń przybył do Paryża we wrześniu 1939 roku, zanim jeszcze dotarł tam generał Władysław Sikorski. Zlecono mu wykluczenie z działań wojennych, obwiniając go o katastrofę wywiadu w III Rzeszy. Z uwagi na jego osobiste powiązania z admirałem Darlanem, oraz z uwagi na resztki polskiej siatki wywiadowczej zajmującej się Kriegsmarine, otrzymał nowe zadania w styczniu 1940 roku od francuskiego wywiadu morskiego, gdzie dostarczał informacje od agentów pracujących w Niemczech.

Jan Żychoń zdobył zaufanie generała Sikorskiego dzięki przedstawionym przez siebie informacjom o opozycjonistach politycznych m.in. w Oddziale II. Po upadku Francji otrzymał od francuskich władz statek, udał się do Wielkiej Brytanii, gdzie zyskał brytyjską opiekę, co zaowocowało mianowaniem go szefem Referatu Zachód Wydziału Wywiadu Sztabu Naczelnego Wodza.

Po tragicznej śmierci generała Sikorskiego, Żychoń stanął w obliczu poważnych oskarżeń o domniemaną współpracę z Abwehrą. W marcu 1944 roku podjął decyzję o rezygnacji z zajmowanego stanowiska i zgłosił się do służby liniowej, gdzie objął funkcję zastępcy dowódcy 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców „Rysiów”. Ostatecznie zmarł 18 maja 1944 roku, w wyniku odniesionych ran w bitwie o Monte Cassino, a jego ciało pochowano na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino.

Do dziś Żychoń jest obiektem wielu spekulacji i kontrowersji, co przyczyniło się do powstania „Listu protestacyjnego w sprawie szkalowania dobrego imienia majora Jana Żychonia”, na którym podpisy złożyło 27 historyków i znawców tematu.

Ordery i odznaczenia

Jan Żychoń był człowiekiem, który w swoim życiu wywalczył wiele odznaczeń i wyróżnień, dokumentujących jego bohaterską służbę oraz zaangażowanie w obronę kraju.

• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 10086,
• Krzyż Niepodległości (6 czerwca 1931),
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (9 listopada 1931),
• Medal Wojska,
• Złoty Krzyż Zasługi (25 maja 1939),
• Srebrny Krzyż Zasługi (3 sierpnia 1928),
• Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I stopnia,
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921,
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości,
• Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino nr 15383,
• Krzyż Oficerski Orderu Krzyża Orła (Estonia),
• Krzyż Wojskowy (Wielka Brytania),
• Medal Wojny 1939–1945 (Wielka Brytania),
• Gwiazda za Wojnę 1939–1945 (Wielka Brytania),
• Gwiazda Italii (Wielka Brytania).

Wszystkie te odznaczenia świadczą o jego niezwykłych umiejętnościach oraz oddaniu w służbie ojczyzny, które na zawsze pozostaną w pamięci historii.

Odniesienia w sztuce

„Akcja Wózek” zyskała znaczenie w świecie sztuki, stając się inspiracją dla fabuły odcinka 17 popularnego serialu telewizyjnego „Pogranicze w ogniu”. Ten odcinek został wyreżyserowany przez Andrzeja Konica, co podkreśla powiązania tej konkretnej akcji z szerszym kontekstem kulturowym.

---

Oceń: Jan Żychoń

---